O όρος στρες (stress) έχει χρησιμοποιηθεί από την ψυχολογία και την βιολογία δανεισμένος από την φυσική και την μηχανική. Αναφέρεται στην συνέπεια της αδυναμίας του οργανισμού – του ανθρώπου ή άλλου ζώου – να αντιδράσει ικανοποιητικά (δηλαδή χωρίς να ζοριστεί) σε νοητικές, συναισθηματικές ή σωματικές (o συγγραφέας θα πρόσθετε και τις κοινωνικοπολιτισμικές) απαιτήσεις, που μπορεί να είναι πραγματικές ή φανταστικές (Selye, 1956). To στρες εκδηλώνεται με συμπτώματα γνωστικά, συναισθηματικά, σωματικά και με χαρακτηριστικές αλλαγές της συμπεριφοράς.
Πρέπει να τονίσουμε ότι ορισμένα άτομα δεν έχουν καλή επαφή με τα συναισθήματά τους και τις φυσιολογικές λειτουργίες του σώματός τους, ούτε είναι καλοί παρατηρητές της συμπεριφοράς τους. Τα άτομα αυτά μπορούν να πάσχουν από ακραίο στρες χωρίς να έχουν επίγνωση αυτού. Αντίθετα, τα άτομα τα οποία πάσχουν από «Υποχονδρίαση» είναι τόσο ευαίσθητα στις αλλαγές της λειτουργίας του σώματός τους που εκλαμβάνουν τις φυσιολογικές λειτουργίες ως κάτι το παθολογικό που εμπνέει ανησυχία.
Το στρες επηρεάζει από τις γνωστικές λειτουργίες: κυρίως την αντίληψη, την συγκέντρωση, την προσοχή και την μνήμη, άρα κατά συνέπεια και την κρίση.
Από πλευράς συναισθημάτων το στρες βιώνεται ως άγχος, φόβος, θυμός και κατάθλιψη, με όλους τους τρόπους που εκφράζονται τα συναισθήματα αυτά. Πρέπει επίσης να τονιστεί ότι τα συναισθήματα του άγχους, του φόβου, του θυμού και της κατάθλιψης αποτελούν ερεθίσματα που προκαλούν στρες στον οργανισμό. Επειδή μάλιστα τα συναισθήματα στους ανθρώπους (και γενικά στα θηλαστικά) είναι «μεταδοτικά», η πηγή που αποτελεί το στρεσογόνο ερέθισμα μπορεί να εντοπίζεται στο περιβάλλον του ατόμου (στους γονείς, σημαντικούς άλλους ή και άτομα που συναντούμε τυχαία). Ας θυμηθούμε ότι όταν ένα λιοντάρι πλησιάσει ένα κοπάδι γκαζέλλες, μόλις μία από αυτές αντιληφθεί τον κίνδυνο, ο φόβος της «σαν ηλεκτρικό κύμα» μεταδίδεται σε όλα τα άλλα μέλη της ομάδας και όλο το κοπάδι αρχίζει να τρέχει.
Το άγχος μπορεί να βιώνεται ως αδυναμία χαλάρωσης, έλλειψη ψυχραιμίας, ανησυχία, υπερένταση, ταραχή και αγωνία. Ο φόβος ως φοβίες ή κρίσεις πανικού (η λέξη πανικός προέρχεται από τον θεό Πάνα, τον οποίο πολλοί Αθηναίοι είδαν να πολεμά μαζί τους εναντίον των Περσών στην μάχη του Μαραθώνα). Ο θυμός ως ανυπομονησία, αίσθημα ματαίωσης, εκνευρισμός, εχθρότητα και ευερεθιστότητα. Η κατάθλιψη ως απελπισία, ανημπόρια, ανηδονία (έλλειψη ευχαρίστησης), ενοχές, αναβλητικότητα και ελάττωση του ενδιαφέροντος.
Οι σωματικές εκδηλώσεις του στρες περιλαμβάνουν πονοκεφάλους, ημικρανίες, ζάλη, «άδειασμα στο κεφάλι, ιλίγγους, πόνους ή σφίξιμο ή τσούξιμο στα μάτια ή στα αυτιά, εμβοές ώτων (δηλαδή βουητά ή άλλους ήχους από τα αυτιά), καρηβαρία (βαρύ κεφάλι), πόνους στον αυχένα, θάμπωμα στα μάτια (λόγω της μυδρίασης, δηλαδή της διαστολής της κόρης), φωτοφοβία, στεγνό στόμα, δυσκαταποσία, μουδιάσματα σε οποιοδήποτε μέρος του σώματος, «πάνιασμα του προσώπου» (λόγω αγγειοσυστολής στο δέρμα, το έντερο και το γεννητικό σύστημα, ενώ γίνεται αγγειοδιαστολή στους σκελετικούς μύες), εμφάνιση ακμής (δηλαδή σπυριών) (από εδώ προέρχεται η έκφραση «έβγαλα σπυριά»), δύσπνοια ή αναστεναγμοί, συχνές ερυθριάσεις (κοκκίνισμα προσώπου, που θεωρείται και ως ένδειξη ντροπαλότητας), εφίδρωση, παγωμένα ή ιδρωμένα χέρια και πόδια, ταχυκαρδία, αύξηση της αρτηριακής πιέσεως, προκάρδιο άλγος ή βάρος στο στήθος, αίσθημα παλμών (έκτακτες συστολές), τάση για λιποθυμία, αύξηση του μυϊκού τόνου των σκελετικών μυών, μυϊκούς σπασμούς, τρέμουλο των χειλιών ή των δακτύλων, ναυτία ή και εμετός, πόνος στο στομάχι, αυξημένα ρεψίματα ή αύξηση των αερίων του στομάχου, συχνοουρία, αύξηση ή μείωση των περισταλτικών κινήσεων του εντέρου και ανόρθωση των τριχών –κατάλοιπο της εποχής, κατά την οποία το τρίχωμα του θηλαστικού (π.χ. ενός χιμπατζή) χρησίμευε για να προκαλεί δέος στον αντίπαλό του.
Οι χαρακτηριστικές αλλαγές της συμπεριφοράς που προκαλεί το στρες είναι το σφίξιμο των δοντιών, η αστάθεια στην φωνή, η αδυναμία να κάτσει κανείς ήσυχα, η υπερκινητικότητα, παραδείγματος χάριν, βαδίζει πάνω-κάτω, ο τρόμος των χεριών και των χειλιών, το αυλακωμένο με ρυτίδες μέτωπο, το τραβηγμένο πρόσωπο, οι αναστεναγμοί ή η γρήγορη αναπνοή, η ωχρότητα προσώπου, οι κινήσεις κατάποσης, η κοινωνική απόσυρση, η αϋπνία ή ο υπερβολικός ύπνος, οι εφιάλτες ή τα ενοχλητικά όνειρα, η ανορεξία ή η υπερβολική κατανάλωση τροφής, η μειωμένη ερωτική επιθυμία και απόδοση (πρόωρη εκσπερμάτιση ή στην γυναίκα προβλήματα με τον οργασμό), οι διαταραχές της ομιλίας (γρήγορη ομιλία, ακατάληπτη ομιλία, βατταρισμός), οι ψυχαναγκαστικές και οι καταναγκαστικές συμπεριφορές, η αυξημένη αμυντικότητα και η καχυποψία, η κοινωνική απομόνωση, τα τικ, το δάγκωμα των νυχιών και η κατάχρηση αλκοόλ, νικοτινούχων τσιγάρων ή και άλλων απαγορευμένων ναρκωτικών ουσιών καθώς και η χαρτοπαιξία και άλλες παρορμητικές συμπεριφορές. Επιπλέον το στρες συνδέεται με συχνά κρυολογήματα, ευαλωτότητα στις μολύνσεις από άλλα μικρόβια και στην εμφάνιση έρπητα.
Έχω άγχος?
1. Αισθάνομαι νευρικός
2. Είμαι ευερέθιστος.
3. Φοβάμαι
4. Έχω αγωνία
5. Ιδρώνω εύκολα
6. Δεν κοιμάμαι καλά
Καταπολέμηση του στρες:
1) Ψυχοθεραπεία για να εκπαιδευτεί κανείς πως να αναγνωρίζει τα συναισθήματά του, να κατανοήσει τους μηχανισμούς που τα προκαλούν και να μάθει να τα διαχειρίζεται.
2) Νευροανάδραση η οποία εκπαιδεύει τον εγκέφαλο και τον εκγυμνάζει να λειτουργεί σε ήρεμους ρυθμούς και να εξελίσσει τους μηχανισμούς αυτορρύθμισής του.
3) Πυροσβεστικά κατάλληλα φάρμακα, όταν υπάρχουν «κρίσεις πανικού» και σε κάποιες άλλες εξειδικευμένες καταστάσεις.
4) Αλλαγή της φιλοσοφίας και του τρόπου ζωής (σωματική άσκηση, μείωση της ημερήσιας κατανάλωσης θερμίδων, ιεράρχηση υποχρεώσεων και καθηκόντων κ.λπ.).